Το έργο της ερμηνείας

Στις 26 και 27 Μαΐου πραγματοποιήθηκε ένα πολύ ωραίο συνέδριο στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων με τον παραπάνω τίτλο. Πανεπιστημιακοί καθηγητές από διάφορα θεωρητικά πεδία προσπάθησαν μέσα σε 20λεπτες εισηγήσεις να μιλήσουν για το τον τρόπο ερμηνείας στη φιλοσοφία, στη λογοτεχνία και στις τέχνες. Κάτω από αυτόν τον τίτλο θα γράψω περιληπτικά τι ειπώθηκε από τους καθηγητές που παρακολούθησα, αλλά ταυτόχρονα θα ερμηνεύω με την σειρά μου τις δικές τους ερμηνείες. Ας ξεκινήσουμε:  

Αλίκη Λαβράνου: Επίκουρη Καθηγήτρια, Πανεπιστήμιο Κρήτης

Ευδαιμονία + Ηθικότητα: ζητήματα ερμηνείας της δεύτερης καντιανής κριτικής
Ο Immanuel Kant, Γερμανός φιλόσοφος, γράφει τον 18ο αιώνα το έργο "Η διαλεκτική της κριτικής του πρακτικού λόγου", το οποίο επηρεάζει την μεταγενέστερη φιλοσοφική σκέψη. Όσο δύσκολο κι αν φαίνεται αρχικά το κείμενο, θέτει ένα ενδιαφέρον και ευκολονόητο ερώτημα:  

Να πράττω έτσι ώστε να είμαι ευτυχισμένος, ή η ευτυχία πρέπει να συνοδεύεται από την ηθικότητα; 

 Οι θέσεις του Καντ:
Ο Καντ υποστηρίζει ότι η ηθική δεν έχει σχέση με τον Θεό ή οτιδήποτε λατρεύει/φοβάται ο άνθρωπος, αλλά έχει να κάνει με την καλή θέληση. Ο άνθρωπος δρα με καλή θέληση ελεύθερα με βάση οικουμενικών νόμων που έχει διαλέξει ο ίδιος για να συμπεριφέρεται στους άλλους ανθρώπους. Για τον Καντ η ηθικότητα δεν έχει σχέση με τη νομιμότητα, αφού αυτή είναι μόνο μια υπακοή στις προσταγές του νόμου και όχι αυτόνομη και ελεύθερη βούληση.

Το κείμενο αυτό του Kant έχει αμφισβητηθεί κυρίως σε τρία σημεία:
στο ρόλο που έχουν οι αντινομίες που παραθέτει,
στη σχέση με την δομή της πρώτης κριτικής του και
στη συμβατότητα της θεωρίας του ύψιστου αγαθού και της καντιανής θεωρίας

i. Τι είναι αντινομία; Αντινομία είναι ένα είδος διαμάχης του λόγου με τον εαυτό του. Αυτό συμβαίνει γιατί ο λόγος μπορεί να αναπτύξει ισχυρά επιχειρήματα για δύο διαφορετικές θέσεις: πχ. αντινομίες θεωρούνται οι ακόλουθες σκέψεις: ο κόσμος είναι άπειρος, ο κόσμος είναι πεπερασμένος. Ο κόσμος έχει αρχή, ο κόσμος δεν έχει αρχή, το επιχείρημα αιτίας και αιτιότητας κ.α. Αυτές οι αντινομίες υπάρχουν γιατί λείπει η αναφορά σε φαινόμενα. Πάντως οι αντινομίες μας αποκαλύπτουν τη δομή του λόγου που ενέχει μέσα της την αντινομία. Έτσι για την αρχική του ερώτηση μπορούμε να βρούμε ισάξια επιχειρήματα για να υποστηρίξουμε και τις δύο πλευρές.  

ii. Η δομή της κριτικής του Kant, έχει θεωρηθεί μια από τις κορυφώσεις του έργου του Διαφωτισμού του 18ου αιώνα που ο Kant αποκαλεί «τον κατ' εξοχήν αιώνα της κριτικής, στην οποία θα πρέπει να υποβληθούν τα πάντα». Ποια είναι τα σημεία λοιπόν ως προς την κριτική που θα ασκούμε: -να προσπαθώ από το ίδιο το κείμενο να αντιληφθώ την ουσία -να μην ανατρέχω κατευθείαν σε άλλα έργα για συσχετισμούς -να λαμβάνω υπόψιν κριτήρια όπως η ερμηνεία, η αντίληψη -να παρατηρώ την νοηματική ενότητα (που δομείται με επιχειρήματα και το σκεπτικό) -να ασκώ κριτική στην παράδοση αλλά συγχρόνως να στηρίζομαι σε αυτή για ό,τι είναι σχετικό;

iii. Το ύψιστο αγαθό είναι η ελευθερία. Ερμηνεία θα πει ελευθερία. Αυτό το ζήτημα προσεγγίζεται με τη μέθοδο της σύγκρισης, γιατί έχουμε δύο δεδομένα. Αν έχουμε έναν τρίτο παρονομαστή, μιλάμε πλέον για αναλογία. Η προβληματική που προκύπτει σχετικά με το ύψιστο αγαθό έχει μελετηθεί εκτενώς από την "Νομική ερμηνευτική" και την "Ιστορική σχολή του Δικαίου" τον 19ο αιώνα, δύο μεταγενέστερες φιλοσοφικές σχολές. Ωστόσο αν και ερμηνεία θα πει ελευθερία, σε ένα κλασικό κείμενο η ερμηνεία δεσμέυεται. Αυτό μπορεί να συμβαίνει επειδή το κείμενο έχει ξεφύγει από το επίπεδο των αντινομιών (δηλαδή έχει πλέον αναφορές σε φαινόμενα), αφού αυτά που γράφτηκαν στο κλασικό κείμενο μπορεί να έχουν επιβεβαιωθεί, πραγματωθεί κι εξελιχθεί.
Μια ποιοτικά ανώτερη ερμηνεία πάντως, χαρακτηρίζεται από τον βαθμό που μπορεί να αποκαταστήσει την ενότητα ενός κειμένου, έστω και σε κάποιο άλλο επίπεδο.

Βοηθητικές Πηγές: Τ.Μπουγάς, "Κριτική: Λόγος και Πόθος", ΝEΥΣΙΣ τ.11, Καλοκαίρι 2002, σ.3-32 genesis.ee.auth.gr/dimakis/Neusis/11/t_bougas.doc
Σ.Κάλφας, "Δέον-Νόμιμο-Ηθικό", Νοέμβρης 2004 www.dent.auth.gr/web/el/depts/perio/pregrad/lsn01_04.doc