Το έργο της ερμηνείας

Στις 26 και 27 Μαΐου πραγματοποιήθηκε ένα πολύ ωραίο συνέδριο στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων με τον παραπάνω τίτλο. Πανεπιστημιακοί καθηγητές από διάφορα θεωρητικά πεδία προσπάθησαν μέσα σε 20λεπτες εισηγήσεις να μιλήσουν για το τον τρόπο ερμηνείας στη φιλοσοφία, στη λογοτεχνία και στις τέχνες. Κάτω από αυτόν τον τίτλο θα γράψω περιληπτικά τι ειπώθηκε από τους καθηγητές που παρακολούθησα, αλλά ταυτόχρονα θα ερμηνεύω με την σειρά μου τις δικές τους ερμηνείες. Συνεχίζουμε...

Αλεξάκης Αλέξανδρος, Αναπληρωτής καθηγητής, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων

 "Δυνατότητες ερμηνείας μεσαιωνικών κειμένων: Η περίπτωση της εικονομαχίας"
Κατά τον Μεσαίωνα, την εποχή που η μαγγανεία και η θρησκοληψία απασχολούσαν όσο ποτέ τους ανθρώπους, πολλοί ήταν αυτοί που μαρτύρησαν σε βασανιστήρια. Κάποιοι αγιοποιήθηκαν και κάποιοι όχι. Το τι συνέβη στον καθένα το γνωρίζουμε από τους βίους τους.



Ανάμεσα σε πολλούς "βαρετούς" βίους αγίων (ενάρετοι άνθρωποι που έκαναν το καλό, υπέμεναν βασανιστήρια λόγω της πίστης τους, θανατώθηκαν αλλά ανακηρύχθηκαν απόστολοι επειδή ο λαός τους συμπαθούσε), βρίσκουμε έναν παράδοξο βίο με πρωτοφανή πλοκή, ο οποίος γράφτηκε τον 9ο αιώνα. Πρόκειται για τον βίο του Ηλιόδωρου. Ας έχουμε υπόψιν μας ότι εκείνα τα χρόνια που γράφτηκε ο βίος του Ηλιόδωρου, το βυζαντινό κράτος περνούσε μία από τις πιο ταραγμένες του περιόδους, την περίοδο της Εικονομαχίας. Εκείνη τη περίοδο λοιπόν, ο βίος του Ηλιόδωρου χαρακτηρίστηκε ως εικονοκλαστικό κείμενο, ένα κείμενο δηλαδή που ωθεί τον πιστό να απαρνηθεί τις εικόνες. Ας δούμε κάποιες στιγμές από τον βίο αυτού του περίεργου ανθρώπου:

Η ιστορία της ζωής του είναι μεγάλη και εκτυλίσσεται στη Κωνσταντινούπολη και στην Κατάνη. Κάποια στιγμή αποφασίζει να ασπαστεί τον διάβολο και κάνει μια τελετή που του είχε υποδειχθεί. Ο διάβολος εμφανίζεται μπροστά του και τον κάνει ικανό για μαγγανείες. Ο Ηλιόδωρος μετατρέπει την πέτρα σε χρυσό, η Πόλη πλουτίζει, αλλά μετά από λίγο ο χρυσός ξαναγίνεται πέτρα κι έτσι προκαλείται μεγάλη οικονομική και κοινωνική σύγχυση. Μετά από 30 μέρες επισκέπτονται ένα λουτρό, βγαίνοντας από το λουτρό μεταφέρονται μαγικά στη πόλη της Κατάνης. Υπάρχει ένα άλογο που παλεύει και μετά την νίκη του εξαφανίζεται. Άλλα πρόσωπα, όπως ο ύπαρχος της πόλης και αυτοί που τον σταυρώνουν στο τέλος, παίζουν τον δικό τους ρόλο στην εξέλιξη της αφήγησης.

  Όπως επισημαίνεται, τα μοτίβα που εμφανίζονται μέσα στον βίο είναι γνωστά από λαϊκούς μύθους, παραμύθια, αλλά και άλλους βίους. Είναι μοτίβα που επέζησαν και εισχώρησαν αργότερα σε πολλών ειδών λογοτεχνικά κείμενα (μετά τον 14ο αιώνα). Η μοναδικότητα του βίου του Ηλιόδωρου έγκειται στη σειρά εμφάνισης αυτόν τον μοτίβων, η οποία είναι ανεπανάληπτη. Ο κ.Αλεξάκης συζητά γιατί αυτό το κείμενο μπορεί να ερμηνεύτηκε σαν εικονοκλαστικό, αφού η σχέση του με δαιμονικές δυνάμεις και τον διάβολο σε πρώτο πρόσωπο μας κάνει σήμερα να το ερμηνεύουμε ως εικονολατρικό (-ειδωλολατρικό), μιας και ο Δαίμονας ήταν ανέκαθεν ταυτισμένος με την ειδωλολατρία. Η εξεικονιστική αναπαράσταση του διαβόλου έχει βαθιές ρίζες στην ίδια την Βίβλο όπου ο διάβολος αναφέρεται σαν τον πρώτο που "ηγάπησε τα σχήματα", τις μεταμορφώσεις. Σχεδόν φυσικά διαπιστώνουμε ότι η χρήση του εικονοκλαστικού χαρακτηρισμού για τον βίο του Ηλιόδωρου δεν αφορά μια "εχθρική στάση στις εικόνες γενικά", αλλά μάλλον μια "εχθρική στάση στη χριστιανοσύνη".

Σε ένα δεύτερο ερμηνευτικό επίπεδο μπορούμε να ταυτίσουμε τις χριστιανικές εικόνες με την ίδια την χριστιανοσύνη (μιας και ξέρουμε ότι η εικόνα μιας Παναγίας δε σήμαινε απλά μια αναπαράσταση, αλλά ήταν η ίδια η Παναγία για τους εικονολάτρες) και έτσι να κάνουμε την αναγωγή ότι: αφού ο βίος είναι εχθρικός στη Χριστιανοσύνη, είναι εχθρικός και προς τις εικόνες. Υπάρχουν λοιπόν διαφορικά επίπεδα ερμηνειών και αντιπαραθέσεων. Η προσπάθεια ερμηνευτικής δυσκολεύει περισσότερο με κείμενα που έχουν έναν βαθμό κριτικότητας και κωδικοποίησης (και επομένως απαιτούν μια εκτενή πηγολογία ενώ ταυτόχρονα χρίζουν αποκωδικοποίησης).

[Ο κ.Δερμεντζόπουλος ανέφερε ένα παράδειγμα διαφορικών αναγνώσεων ενός κειμένου από την ελληνική ιστορία του 19ου αι. "τα αποφθέγματα του Μακρυγιάννη" και πώς αυτά είχαν ερμηνευτεί διαφορετικά από τους συγχρόνους του Μακρυγιάννη, από εθνικά συμφέροντα και από τους σημερινούς μελετητές.]