Το έργο της ερμηνείας

Στις 26 και 27 Μαΐου πραγματοποιήθηκε ένα πολύ ωραίο συνέδριο στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων με τον παραπάνω τίτλο. Πανεπιστημιακοί καθηγητές από διάφορα θεωρητικά πεδία προσπάθησαν μέσα σε 20λεπτες εισηγήσεις να μιλήσουν για το τον τρόπο ερμηνείας στη φιλοσοφία, στη λογοτεχνία και στις τέχνες. Κάτω από αυτόν τον τίτλο θα γράψω περιληπτικά τι ειπώθηκε από τους καθηγητές που παρακολούθησα, αλλά ταυτόχρονα θα ερμηνεύω με την σειρά μου τις δικές τους ερμηνείες. Συνεχίζουμε...

Ηλίας Πολυζώης, Assistant Professor, Department of Modern Languages and Literatures, The University of Western Ontario, Canada
 

"The Hermeneutics of Laughter "
Στην ερμηνευτική του γέλιου θα γνωρίσουμε κάποια γεγονότα αλλά και φιλοσοφικές σκέψεις στην ιστορία του δυτικού κόσμου που έχει ξεχωρίσει ο κ.Πολυζώης αλλά και οι συνομιλητές της συζήτησης, τα οποία φωτίζουν τις σημασίες και τις ερμηνείες που δίνονται στο γέλιο τον 19ο και 20ο αιώνα.



Ο T.S.Elliot είχε μιλήσει στο φιλοσοφικό του έργο για την παρελθοντικότητα του παρελθόντος ("pastness of the past"). Με αυτό εφιστά την προσοχή μας στον πεπερασμένο χαρακτήρα του χρόνου, ο οποίος μπορεί να γίνει αιτία ένα κείμενο να παρερμηνευθεί από μεταγενέστερους που θα προσπαθήσουν να το προσεγγίσουν. Αυτή η αναφορά και μεταμόρφωση ενός κειμένου από ένα άλλο ή ακόμα και η ομοιότητα ενός έργου με ένα άλλο που λειτουργεί σαν πρότυπο, περιγράφεται κάτω από τον όρο: "Intertextuality" Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι η Θεία Κωμωδία του Δάντη (με πρότυπο την Αινειάδα του Βιργιλίου που ο Δάντης θαύμαζε). Θωρείται ότι τα τρία μέρη του έργου του Inferno, Purgatorio και Paradiso, απεικονίζουν τα τρία βασικά είδη των κωμικών μορφών: το Inferno την μαύρη κωμωδία, το Purgatorio την ανάλαφρη και το Paradiso το ευτυχισμένο τέλος.

Το 1855 ο Baudelaire έγραψε το "Esssence of Laughter", και σε αυτό λέει: "Το γέλιο είναι σατανικό και γι' αυτό βαθιά ανθρώπινο. Προέρχεται από την πεποίθηση που έχει ο άνθρωπος για τον εαυτό του, ότι είναι ανώτερος όλων". Και η χριστιανοσύνη όμως είχε δει το γέλιο με έναν μυστηριακό και ταυτόχρονα διττό τρόπο: εκτός από σατανικό, το γέλιο υπάρχει και στον παράδεισο. Ο Baudelaire ταύτισε το γέλιο με την μοντερνικότητα(εννοώντας με αυτόν τον όρο την εποχή που ζούσε). Μίλησε για τις γελοιογραφίες, οι οποίες δε θεωρούσε ότι γελοιοποιούσαν ένα αντικείμενο, αλλά ότι αποτελούσαν μια εκ νέου ανεξάρτητη δημιουργία.

Τον 20ο αιώνα ο Bakhtin εξελίσσει την ερμηνεία του γέλιου: "το γέλιο καταστρέφει το επικό. Για να γίνει κάτι κωμικό χρειάζεται να έρθει κοντά μας" και υπό αυτήν την έννοια ίσως το γέλιο μπορεί να καθοριστεί επιστημολογικά.

[Από το κοινό του συνεδρίου αναφέρεται το παράδειγμα του θεατρικού έργου του Τσέχωφ, "ο θείος Βάνια", το οποίο γράφτηκε σαν κωμωδία αλλά στην εποχή μας συνηθίζεται να ανεβαίνει σαν τραγωδία.
Ο κ.Πολυζώης απαντάει με ένα παράδειγμα από τον Πασκάλ ο οποίος περιγράφει ένα περιστατικό από μια παράσταση με μαριονέτες που έπαιζαν τον γνωστό "Ορέστη". Καθώς το έργο εξελισσόταν, η μαριονέτα που ήταν ο Ορέστης σκίζει καταλάθος τον χάρτινο ουρανό του σκηνικού, μετατρέποντας τον Ορέστη σε ...Άμλετ. Αν νομίζαμε ότι αυτή η πράξη ήταν γραμμένη στο σενάριο, θα άλλαζε η ερμηνεία του έργου.Σύμφωνα με τον Pirandello "η κωμωδία έχει ανάγκη από τα συμφραζόμενά της".
Ο κ.Δερμεντζόπουλος συμπληρώνει ότι σε μια περίπτωση που ένα έργο ερμηνεύεται διαφορετικά σε μια διαφορετική εποχή, έχει να κάνει και με το "intentio lectoris" (δηλαδή την πρόθεση του ίδιου του κειμένου όπως την έχει πρωτοεπισημάνει ο U.Eco) και φέρνει σαν παράδειγμα τον Kafka, ο οποίος επανερμηνεύτηκε μέσα από το γκροτέσκο. Πάντως, παρατηρεί, ο εξοβελισμός του γέλιου τον 16ο και 17ο αι. (παραλείπει τον Rambelait μιας και εντάσσεται περισσότερο στη λαϊκή κουλτούρα) συνεχίζει την παράδοση μέχρι και την εποχή του Holywood, το οποίο βραβεύει ως επί το πλείστον δράματα, που θεωρούνται "σοβαρή τέχνη". Έχει ενδιαφέρον ότι στο γύρισμα του 20ου αιώνα, κινήματα που ήθελαν να είναι πρωτοπόρα υιοθέτησαν πάλι το γέλιο, με το οποίο προκαλούσαν αλλά και ειρωνεύονταν την καθεστηκυία τάξη (σουρεάλ, νταντά κα.) Είδη που εξαντλούνται μπορούν να οδηγήσουν σε νέες, υβριδικές μορφές. Παράδειγμα η φαρσοκωμωδία της όπερα-μπούφα που μεταλλάσσεται σε μικροαστική κωμωδία με πιο λόγια ωστόσο στοιχεία γέλιου.]

Βοηθητικές Πηγές: Michele Mannoosh, Baudelaire and Caricature: From the Comic to the Art of Modernity, Pennsylvania State University Press, 1992
Νικόλαος Ουδατζής, Η Χρηστική Αξία και οι Δυνατότητες της Ερμηνευτικής Μεθόδου στη Διαδικασία Μελέτης και Κατανόησής της, 2ο διεθνές συνέδριο "Η παιδεία στην αυγή του 21αι-θέματα ιστορίας κι εκπαίδευσης"