Το έργο της ερμηνείας

Στις 26 και 27 Μαΐου πραγματοποιήθηκε ένα πολύ ωραίο συνέδριο στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων με τον παραπάνω τίτλο. Πανεπιστημιακοί καθηγητές από διάφορα θεωρητικά πεδία προσπάθησαν μέσα σε 20λεπτες εισηγήσεις να μιλήσουν για το τον τρόπο ερμηνείας στη φιλοσοφία, στη λογοτεχνία και στις τέχνες. Κάτω από αυτόν τον τίτλο θα γράψω περιληπτικά τι ειπώθηκε από τους καθηγητές που παρακολούθησα, αλλά ταυτόχρονα θα ερμηνεύω με την σειρά μου τις δικές τους ερμηνείες. Συνεχίζουμε...

Τάκης Καγιαλής, Αναπληρωτής Καθηγητής, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων 

"Ο αρχαίος μύθος στη μοντέρνα ποίηση: Γνωστικά προαπαιτούμενα και κοινωνικές ιεραρχήσεις"
Ο κ. Τάκης Καγιαλής εξετάζει πώς οι μοντέρνοι ποιητές χρησιμοποιούν τον αρχαίο μύθο στα ποιήματά τους. Γι' αυτό αναλύει τρία ποιήματα από διαφορετικούς ποιητές, οι οποίοι έχουν κάνει χρήση του αρχαίου μύθου με τρεις διαφορετικούς τρόπους. 

Εισαγωγή:

Ο T.S.Elliot, μας μίλησε "περί μυθικής μεθόδου", έναν νέο όρο που επισημαίνει τον διαφορετικό τρόπο χρήσης του μύθου στη σύγχρονη ποίηση. Οι μοντέρνοι ποιητές που δημιουργούν με τη μυθική μέθοδο, λέει, παρουσιάζουν τον μύθο πιο διακριτικά, υπαινικτικά και συχνά τον συνδυάζουν με αναχρονισμούς και ιστορικά στοιχεία, ενώ στους παλιότερους ποιητές ο μύθος είναι το ίδιο το περιεχόμενο του ποιήματος, που κυλά αφηγηματικά. Έτσι στους νεότερους ποιητές, ο μύθος λειτουργεί περισσότερο σαν ένα εκφραστικό μέσο και όχι θεματική πηγή.
[Ένας αρχαίος ποιητής, γράφει ο Ν. Βαγενάς, δε μπορεί να χρησιμοποιήσει τη μυθική μέθοδο γιατί δεν αισθανόταν τον μύθο με τον τρόπο που τον αισθανόμαστε εμείς. Αυτό που εμείς ονομάζουμε μύθο σήμερα, είναι μια εκλογικευμένη αντίληψη ενός παραμυθιού ξεχασμένου που επιζεί μέσα από γραπτά, ενώ στην αρχαία εποχή ήταν μια ζωντανή πραγματικότητα.]
Η "μυθική μέθοδος" είναι λοιπόν χαρακτηριστικό της λογοτεχνίας μιας μεταμυθικής εποχής, που ξεκινάει στον αγγλοσαξονικό χώρο με τους Joyce, Pound, Elliot και στον ελληνικό χώρο με τον Σεφέρη.
[Οι μυθικοί ήρωες πάντως συνεχίζουν να ζουν στις καρδιές του απαίδευτου λαού. Όταν οι λόγιοι στρέφουν την προσοχή τους στους αγρότες, διαπιστώνουν έκπληκτοι την επανανακάλυψη μιας ζωντανής μυθολογίας! Δεν είναι όμως αυτοί οι μύθοι που έχει στα ποιήματά του ο Σεφέρης.]

Έτσι τα ερωτήματα που τίθενται από την μεριά των αναγνωστών είναι: Ποιες είναι οι γνώσεις, οι εξοικειώσεις που πρέπει να έχει όποιος θέλει να αναγνώσει ένα τέτοιο σύγχρονο αρχαιόμυθο ποίημα; Μήπως το ποίημα μπορεί να εξετάζει, να ελέγχει τις γνώσεις και το επίπεδο του αναγνώστη; Μήπως έτσι μπορεί να δημιουργήσει μια κοινωνική ελίτ, η οποία είναι σε θέση να κατανοεί τέτοιου είδους ποιήματα;

i. Το έργο του Σεφέρη 

Το έργο του Σεφέρη έχει υψηλές φιλολογικές αναφορές και απαιτεί ένα ανάλογο, υψηλά μορφωμένο κοινό. Το έργο του "όνομα δ'Ορέστης" είναι εμπνευσμένο από ένα αρχαίο ποίημα όπου ο Ορέστης επιδίδεται σε αρματοδρομίες. Με μια πρωτοβάθμια ανάγνωση φαίνεται γρίφος και η αλληγορία του μέχρι σήμερα μας διαφεύγει. Αν δε δηλωνόταν και ο τίτλος, δύσκολα έως αδύνατον να καταλαβαίναμε για ποιον γίνεται λόγος, πολύ λίγοι εξάλλου γνωρίζουν την κλίση του Ορέστη στις αρματοδρομίες. Αυτή βέβαια η αντιμετώπιση του μύθου που σήμερα έχει φυσικοποιηθεί και μπορεί να θεωρηθεί συντηρητική, το 1935 ήταν μια ριζοσπαστική αλλαγή. Πόσο αθώο όμως είναι το αρχαιογνωστικό παιχνίδι που παίζει ο Σεφέρης με το κοινό, αποκλείοντας τα μικρά και μεσαία στρώματα από το έργο του και συγχρόνως πόσο ευχάριστο ήταν για την ελίτ να ανακαλύπτει στο έργο του αρχαίες γνωστές αναφορές που ικανοποιούσαν την υπερφίαλη φύση της;

ii. Το έργο του Ρίτσου

Ο Ρίτσος είναι η δεύτερη αναφορά. Το ποίημα που έγραψε στη Λέρο, "Η απόγνωση της Πηνελόπης", μεταχειρίζεται τον μύθο διαφορετικά. Αναφέρεται στην Πηνελόπη του Οδυσσέα, ένα πρόσωπο γνωστό στο ευρύ κοινό. Οι ρητές παραπομπές σε αρχαίες αναφορές είναι γενικού ή ειρωνικού χαρακτήρα και δε προκαλείται η αίσθηση αμορφωσιάς. Το ποίημά του διαβάζεται αυτοτελώς και ξέρουμε για τι πράγμα μιλάει. Τα παραδείγματα αρχαίων αναφορών που χρησιμοποιεί ο Ρίτσος, είναι εύκολο να ερμηνευθούν αφού είναι παρμένα από ένα βιβλίο που συνήθιζε να έχει πάντα μαζί του και στις εξορίες του, την "Δίτομη χαρτόδετη διπλή Βίβλο".

iii. Το έργο του Ραγκαβή

Τέλος έχουμε τον Ραγκαβή, έναν φαναριώτη λόγιο ποιητή του 19ου αι. Διαβάζοντας το ποίημά του "Διονύσου πλους" του 1864, νιώθουμε ένα εντελώς διαφορετικό κλίμα. Ο μύθος δίνεται σαν σε μια διήγηση ενός παραμυθιού. Αδιαφορεί για την ιστορική πραγματικότητα των προσώπων και γεγονότων για τα οποία μιλάει. Το ποίημα είναι περισσότερο φτιαγμένο σαν λαϊκή μυθιστορία με επίκαιρα στοιχεία, ακόμα και στην δομή του (ομοιοκαταληξία, έμμετρος λόγος, λεξιλόγιο). Δεν αναβιώνει τον αρχαίο μύθο, αλλά δημιουργεί πάνω στη λαϊκή θυμοσοφία.


[Η ερώτησή μου ήταν αν υπάρχει λάθος στο να ερμηνεύσουμε ελεύθερα και υποκειμενικά το ποίημα του Σεφέρη (με αρχή τη φράση του Καντ "ερμηνεία σημαίνει ελευθερία" από την ομιλία της κ. Λαβράνου) και από την άλλη, τι κερδίζει κανείς αν βρει την πραγματική αλληγορία του ποιήματος (μήπως αυτό είναι που ο Deleuze είχε ονομάσει "βλακεία" αφού δεν αφορά τίποτα και κανέναν είτε το βρούμε είτε όχι, από την ομιλία του κ. Πρελορέντζου).
Η απάντηση του κ. Καγιαλή είναι ότι κάποιες φορές υπάρχουν πλαστές αλληγορίες -σε αυτές εντάσσεται και το ποίημα του Σεφέρη- οι οποίες χρησιμοποιούν σύμβολα επινοημένα από τους δημιουργούς της, τα οποία δεν οδηγούν σε κάποια αντιστοιχία.
Ο κ. Παπαθεοδώρου προσθέτει ότι η ανασυγκρότηση σήμερα ενός ποιητικού σύμπαντος, δηλαδή η ερμηνεία ενός ποιήματος, γίνεται με βάση πηγές από το παρελθόν, κάνοντας την ερμηνεία μια ατέλειωτη πηγολογία.]


Βοηθητικές Πηγές:
Ν.Βαγενάς, Η ειρωνική γλώσσα-κριτικές μελέτες για την νεοελληνική γραμματεία, εκδ.στιγμή, Αθήνα, 1998
"ένας ιδιάζων ποιητής", εφ.Το Βήμα, 4-5-2003