Τύποι καλλιτεχνικών επιτυχιών (νο.2): Tο φαινόμενο Beatles

β1. Το φαινόμενο Beatles

Τη χρονιά που εκδίδονταν το Papillon στη Γαλλία (1969), το συγκρότημα των Beatles διαλύονταν. Μισό αιώνα μετά την εμφάνιση των Beatles, δύο από τα πιο διάσημα αμερικανικά περιοδικά τους βάζουν στη πρώτη θέση των "Hot 100 All-time artists"[1] και στη λίστα με τους "100 Most Important People of the Century"[2] αντίστοιχα. Στην online έκδοση του Billboard επιτρέπεται στους επισκέπτες να σχολιάσουν τα αποτελέσματα. Στα διακόσια σχόλια που διάβασα υπάρχει διαφωνία στη σειρά όλων των υπόλοιπων καλλιτεχνών, εκτός των Beatles. Κάποιος επιχειρεί να ξαναγράψει τη λίστα βάζοντας πάλι στη πρώτη θέση τους Beatles αν και όπως γράφει: “I dnt like them, but too many ppl are crazy about them”.[3]

β2. Ο ρόλος των ισμών και των Μ.Μ.Ε.

Οι Beatles είναι λοιπόν αδιαμφισβήτητα είδωλα με παγκόσμια απήχηση. Αν και ο τρόπος που τα μέλη μιας κοινωνίας μεταφράζουν τις ταυτότητες και τις πληροφορίες σήμερα διαφέρει από αυτόν πριν πενήντα χρόνια, οι «δυτικές» αξίες δεν έχουν αλλάξει και σε αυτό οφείλεται κατά ένα μέρος η δημοτικότητα που συνεχίζουν να έχουν οι Beatles και άλλοι καλλιτέχνες από το παρελθόν.

Χρησιμοποίησα τον όρο «δυτικός» που παραπέμπει στην ευρύτερη έννοια του «δυτικού πολιτισμού» έχοντας γνώση ότι ομογενοποιεί και περικλείει ένα σύνολο ατόμων ανομοιογενών χωρίς υπαρκτά σύνορα τόσο χωρικά όσο και χρονικά. Ωστόσο αυτός ο ισμός (western culture) περιγράφει ένα σύνολο από κοινωνικές νόρμες, ηθικές αξίες, πολιτικά συστήματα, θρησκευτικές και ιδεολογικές αρχές, παραδόσεις, κληρονομιές, χρήση συγκεκριμένης τεχνολογίας και τεχνών, που χαρακτηρίζει ένα μεγάλο μέρος του κόσμου σήμερα. Αντίστοιχα μέσα σε αυτόν τον δυτικό πολιτισμό αναπτύσσεται μια δημοφιλής κουλτούρα (popular culture) που με τον ίδιο τρόπο περικλείει ένα σύνολο συμπεριφορών, ιδεών, εικόνων και φαινομένων.

Οι Beatles λοιπόν είναι στην κορυφή της κυρίαρχης κουλτούρας ενός κυρίαρχου πολιτισμού και η καλή τους σχέση με τα Μ.Μ.Ε. βοήθησε σε αυτό. Ο K. Turner είπε το 1984 ότι «η δημοφιλής κουλτούρα και τα Μ.Μ.Ε. έχουν μια συμβιωτική σχέση. Το ένα εξαρτάται από το άλλο έχοντας μια πολύ στενή συνεργασία»[4]. Το μαζικό μάρκετινγκ και οι διαφημιστικές καμπάνιες δημιουργούν και προωθούν αυτό που ο R. Shuker ονόμασε “cultural phenomenon”[5], δηλαδή μια μεγάλη αγορά που εμπορεύεται ένα όνομα σε κινηματογραφική ταινία, soundtrack, video games, t-shirts, σουβενίρ, βιβλία, παιχνίδια για παιδιά και άλλα προϊόντα. Ωστόσο η τεράστια επιτυχία των Beatles δεν οφειλόταν στο εντατικό μάρκετινγκ (αφού η επιχειρησιακή αυτή τακτική ήταν ακόμα σε πρώιμο στάδιο εκείνη την εποχή), αν και αυτό ήταν που βοήθησε και συνεχίζει να βοηθάει στην διατήρηση της μεγάλης φήμης τους (στις 09-09-09 εκδόθηκε το video game των Beatles και η νέα μουσική συλλογή τους που δημιούργησε ουρές έξω από καταστήματα)[6].

β3. Μικρή μουσικολογική αναφορά

Η διατήρηση των «δυτικών» κοινωνικών νορμών και η προβολή από τα Μ.Μ.Ε. εξηγεί κατά ένα μέρος την επιτυχία τους. Αυτά ίσως αρκούσαν για να εξηγήσουν την μεγάλη αναγνώριση που είχαν διάφοροι καλλιτέχνες της pop μουσικής κατά καιρούς, σε συνδυασμό με το ότι είχαν γίνει μόδα κι επομένως επίκαιροι στην εποχή τους, όπως οι Bee-Gees και οι Spice-Girls αλλά και άλλα ονόματα που σήμερα έχουν ξεχαστεί όπως ο David Cassidy και οι Bay City Rollers. Ωστόσο η διαχρονικότητα όχι μόνο των ίδιων των Beatles αλλά και των μελωδιών τους οδηγεί το ενδιαφέρον στη σύνθεση της μουσικής τους.

Οι μελωδία της φωνής και τα μουσικά θέματα των τραγουδιών είναι σχετικά εύκολα να τραγουδηθούν και υπάρχει μεγάλος βαθμός πρωτοτυπίας στις μελωδίες τους. Ο ρυθμός είναι συνηθισμένος αλλά σε κάποια κομμάτια δίνεται η εντύπωση του πιο γρήγορου τέμπο επειδή τα ντραμς παίζουν σε διπλό χρόνο. Οι στίχοι εκφέρονται με καθαρότητα και διευκολύνεται η κατανόηση των τραγουδιών τα οποία μιλάνε σχεδόν αποκλειστικά για αγάπη χωρίς όμως σεξουαλικό περιεχόμενο. Οι Beatles εξελίσσονται στην μουσική τους πορεία. Εισάγουν νέες θεματολογίες (κοινωνική μοναξιά, ουτοπία), περισσότερα όργανα (κόρνο, σιτάρ), νέες κλίμακες (ανατολικές) και έρχονται σε επαφή με νέους πολιτισμούς (ασιατικό, ινδικό).

Αν και όλα αυτά είναι στοιχεία που χαρακτηρίζουν λιγότερο ή περισσότερο πολλούς άλλους καλλιτέχνες, οι Beatles κατάφεραν να δημιουργήσουν με τη σειρά τους ένα αναγνωρίσιμο μουσικό ύφος διαχρονικά αγαπητό στο κοινό.

β4. Μικρή σημειολογία του ύφους

Τι εννοούμε όταν λέμε «ύφος» αλήθεια; Ανατρέχω στο διαδικτυακό λεξικό γλωσσολογικών ορών του κέντρου ελληνικής γλώσσας. «(…)Το ύφος (και όχι ειδικά το λογοτεχνικό ύφος) μπορεί να μελετηθεί από τρεις οπτικές, που αντιστοιχούν στους βασικούς συντελεστές μιας επικοινωνιακής περίστασης (πραγματικότητα, πομπό και δέκτη)(…)». Η Wikipedia με παραπέμπει μεταξύ άλλων στις διαφορετικές έννοιες της λέξης (fashion, design, format, literary style, genre, human appearance, typeface). Σύμφωνα με τα προηγούμενα στοιχεία έχουμε έναν κοινωνικό χώρο (πραγματικότητα) μέσα στον οποίο κάποιος γράφει ένα βιβλίο, δημιουργεί ένα ρούχο, χορεύει (πομπό) και κάποιος τα λαμβάνει όλα αυτά με τον έναν ή τον άλλον τρόπο (δέκτης).

Η αποδοχή ή απόρριψη ενός ύφους από τον δέκτη είναι μια κοινωνική πράξη που εξαρτάται από παραμέτρους που συνήθως σχετίζονται με τις αξίες των ισμών του δέκτη, αλλά και με προσωπικούς του λόγους. Το ύφος του πομπού φαίνεται μέσα από ό,τι τον αντιπροσωπεύει. Ουσιαστικά οτιδήποτε μπορεί να έχει κάποιο συγκεκριμένο ύφος: ένα περιοδικό, ένας πολιτικός, ένας δημοσιογράφος ή ένα σπίτι.

Η ακαταμάχητη όμως έλξη σε βαθμό υστερίας που μπορεί να δημιουργήσει ένας μουσικός στο κοινό του στη διάρκεια μιας μουσικής παράστασης είναι κάτι μοναδικό. Φαίνεται ότι οι μουσικοί απολαμβάνουν σχεδόν αποκλειστικά την εκδήλωση αυτού του έντονου θαυμασμού από το κοινό σε τέτοια συχνότητα και κλίμακα. Δεν είναι ανάγκη να είναι ιδιαίτερα διάσημοι για να συμβεί αυτό. Αμέσως μετά έρχονται οι ηθοποιοί του Hollywood.

β5. Οι superstars μέσα στη κοινωνία 

Σε ένα κεφάλαιό του ο U. Eco μιλά για τον καλλιτέχνη: «Η κοινωνία χρησιμοποιεί τον καλλιτέχνη σαν πρότυπο, σαν αντικείμενο ταύτισης και προβολής και σε αντάλλαγμα του παρέχει ένα ευρύ φάσμα ελευθερίας: του συγχωρεί την πολυγαμία, τη χρήση ναρκωτικών, το εκκεντρικό ντύσιμο, την ομοφυλοφιλία, τους τσακωμούς στο νάιτ κλαμπ, την προσβολή των φωτορεπόρτερ.» (Eco, 1992:118). Αν όχι αμέσως, μετά θάνατον σίγουρα. Ο Michael Jackson κατηγορούνταν για παιδοφιλία και ο κόσμος έκρινε αρνητικά τις πλαστικές επεμβάσεις του. Μετά τον θάνατό του το κοινό βγήκε στους δρόμους για να τον λατρέψει άλλη μια φορά, αλλά έχοντας μαζί φωτογραφίες του M. Jackson όπως ήταν τουλάχιστον 20 χρόνια πριν. Το ίδιο συνέβη και στον χοντρό Elvis με τις καταχρήσεις του. Όλοι αυτοί θεωρούνται σήμερα αδιαμφισβήτητοι αστέρες του καλλιτεχνικού στερεώματος, ανήκουν δηλαδή στο superstardom.

Η συζήτηση για το «superstar phenomenon» ξεκίνησε το 1947 από τον A. Marshall. Το 1981 ο S. Rosen έδωσε έναν ακριβή ορισμό: «το φαινόμενο του superstar υπάρχει όταν ένας σχετικά μικρός αριθμός ανθρώπων κερδίζει υπερβολικά πολλά χρήματα και φαίνεται να κυριαρχεί στα πεδία που δραστηριοποιείται». (Rosen, 1983:449) Εκτός από αυτόν τον ορισμό που με ικανοποιεί, βρήκα έναν ακόμα που βοηθάει στην κατανόηση της διαδικασίας δημιουργίας ενός star κι ενοποιεί τα προηγούμενα συμπεράσματα του κεφαλαίου: “to understand music as performance is to see it as an irreducibly social phenomenon” (Cook, 2001). Αν ο δέκτης (κοινό) εκτελεί μια κοινωνική πράξη με την αποδοχή ή την απόρριψη του πομπού, τότε ο πομπός (καλλιτέχνης) προβαίνει σε μια αδιαμφισβήτητη κοινωνική ενέργεια. Όντως, ο μουσικός πάνω στη σκηνή επιτελεί μια παράσταση αλλά σε αντίθεση με τον ηθοποιό ή τον τραγουδιστή της όπερας που ενσαρκώνουν φανταστικούς χαρακτήρες, αυτός προβάλει τον ίδιο του τον εαυτό.

Ωστόσο υπάρχουν διαφορετικές εκδοχές αυτών των παραστάσεων του εαυτού του. Ο P. Auslander εισάγει τον όρο “musical persona”, το ύφος δηλαδή που ένας μουσικός προβάλλει στις παραστάσεις του. Άλλοτε το ύφος ενός καλλιτέχνη μπορεί να μένει στατικό, (ο πάντα hard rock Bon Jovi) και άλλοτε μπορεί να αναπροσδιορίζεται συνεχώς (ο David Bowie πρόβαλε στα 70’s την εικόνα του αμφιφυλόφιλου Ziggy Stardust. Σήμερα εμφανίζεται στις παραστάσεις του με κοστούμι και γραβάτα σε στυλ Sinatra). Αυτά είναι παραδείγματα δύο superstar που το κοινό δέχτηκε τη σταθερότητα και την μεταμόρφωση των στυλ τους. Υπάρχουν όμως και περιπτώσεις που το κοινό στέκεται αρνητικό σε αυτές (οι Whitesnake που θεωρούνται παρωχημένες καρικατούρες της δεκαετίας του ’80 και η Britney Spears όταν άρχισε να φοράει πιο προκλητικά ρούχα και ξύρισε το κεφάλι της).

[1] Billboard magazine, (2008), www.billboard.com
[2] Loder, K. (1998), www.Time.com
[3] Σχόλιο του επισκέπτη Jacob στη δικτυακή σελίδα του περιοδικού Billboard, http://www.billboard.com/bbcom/specials/hot100/charts/top100-artists-20.shtml
[4] Shuker, R., (1994), Understanding Popular Music
[5] ο.π. σ.4
[6] Reuters UK, (9 September 2009), "Beatlemania" unleashed on a new generation”, uk.reuters.com